“پشه ها” جز رده حشرات (Insecta)، راسته دوبالان (Diptera) محسوب می شوند. که شامل سه زیرراسته ی مهم “زیرراسته نماتوسرا“، “زیرراسته براکی سرا” و “زیرراسته سیکلورافا” هستند. پشه ها دوبالان کوچکی از زیرراسته ی نماتوسرا هستند که شامل چهار خانواده مهم شامل “خانواده کولیسیده (Culicidae)”، “خانواده سایکودیده (Psychodidae)”، “خانواده سیمولیده (Simulidae)” و “خانواده سراتوپوگونیده (Ceratopogonidae)” هستند. زیرراسته ی براکیسرا شامل دوبالان بزرگ مانند مگس تابانیده (خرمگس) هستند. زیرراسته ی سیکلورافا شامل مگس های خانگی و مگس گوشت بوده و به نسبت دو زیرراسته ی دیگر تکامل یافته و پیشرفته تر هستند.
خانواده کولیسیده (Culicidae)
این خانواده شامل دو زیر خانواده مهم که از نظر پزشکی حائز اهمیت هستند و شامل:
- زیر خانواده کولیسینه: شامل گونه های مختلفی از پشه های کولکس (Culex)، آئدس (Aedes)، مانسونیا (Mansonia)، هماگوگوس (Haemagogus) و سابیتس (Sabethes) هستند.
- زیر خانواده آنوفلینه: شامل گونه های مختلفی از پشه های آنوفل (Anopheles) هستند.
بیولوژی پشه ها
در حدود ۳۰۰۰ گونه پشه تا به حال شناسایی شده که تقریبا عددی معادل ۱۰۰ گونه از آنها می توانند ناقل بیماری به میزبان انسانی باشند. این دوبالان ناقل تعداد زیادی از بیماری ها در اکثر مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری دنیا می باشند، که در مواقعی زیادی نیز می تواند باعث مرگ و میر شوند. پشه ها با بدنی باریک، پاهای دراز و قطعات دهانی مکنده و گزنده ی سوزنی به راحتی می توانند از میزبان خونخواری کرده و عامل بیماری های مختلف را یا انتقال داده یا برداشت کنند. بال ها و طرح های شکمی و سینه ی پشه ها در گونه های مختلف دارای رنگ ها و فلس های متنوعی می باشد که وجه تشخیصی آنها محسوب می گردد.
پشه های دگردیسی کامل داشته و شامل مراحل تخم، لارو، شفیره و بالغ هستند که طول اندازه ی بالغ آنها بین ۳ الی ۱۲ میلیمتر بسته به نوع گونه هایشان متفاوت است. پشه های ماده یکبار جفت گیری کرده و در طول عمر خود چندین بار قابلیت تخمگذاری دارند و برای رشد تخم ها در هر مرحله نیاز به خونخواری دارند. نرهای بالغ پشه ها قابلیت خونخواری نداشته و از شهد و شیره گیاهان تغذیه می کنند.
رشد تخم ها و مراحلی که پشه های ماده ی بالغ اقدام به خونخواری می کنند از زمان “خون نخورده (Unfed) تا زمان خون خورده (Blood fed) و رشد تدریجی تخم ها (نیمه باردار/ Half-gravid) تا رسیدن به رشد کامل تخم ها (باردار/ Gravid)” که شکم سفید شده و پر از تخم می گردد، اصطلاحا “دوره گونوتروفیک” نامیده می شود. این دوره بسته به شرایط محیطی، وجود رطوبت و دمای مناسب می تواند از ۳ روز تا ۲ هفته طول بکشد. پشه های ماده بسته به گونه شان بین ۴۰ الی ۲۸۰ عدد تخم را می توانند در مکان مناسب بگذارند. بعضی ها مانند گونه های آنوفل تخم ها را به صورت تک تک و برخی مانند گونه های کولکس به صورت کنار هم یا چسبیده بهم در سطح آب، در برخی مانند گونه آئدس تخم ها به صورت تکی در حاشیه و کمی بالاتر از سطح آب و یا روی گیاهان کنار آب گذاشته می شود. تقریبا ۳ الی ۴ روز زمان میبرد تا تخم ها تفریخ شوند. بعد از باز شدن تخم ها لاروها خارج شده و چهار مرحله ی لاروی طی می گردد. لاروهای پشه دارای بدنی پرمو و سر بزرگ با یک سیفون تنفسی در انتهای بدن که هر سه اینها جز وجه تشخیص در گونه های مختلف پشه می باشد. لاروها معمولا از مواد باکتریایی و آبزی داخل آب تغذیه کرده و با آمدن به سطح آب از طریق سیفون های خود تنفس می کنند البته لاروهای گونه مانسونیا (Mansonia) برای تنفس نیازی به آمدن به سطح آب نداشته و از گیاهان آبزی داخل آب با چسباندن سیفون تنفسی شان به آنها هوای مورد نیازشان را کسب می کنند. در آب و هوای گرمسیری در صورت دسترس بودن مواد غذایی دوره لاروی ۵ الی ۷ روز طول می کشد ولی در مناطق معتدل این زمان طولانی تر است. بعد از این لاروها به شفیره تبدیل می شوند که قابلیت تغذیه ندارند. و در طی ۲ الی ۴ روز انتهای شفیره شکاف برداشته و پشه های بالغ بیرون می آیند. سیکل زندگی پشه ها از مرحله تخم تا رسیدن به بلوغ کامل ۷ الی ۱۴ روز زمان می برد.
عادات خونخواری در پشه ها
بسته به گونه آنها، پشه ها زمان صبح، غروب و شب و در بعضی طول روز را برای خونخواری خود انتخاب می کنند. شایان ذکر است که پشه های ماده ی بالغ دو نوع هستند که در صورت جفت گیری، خونخواری، باروری و تخمگذاری پشه های غیراتوژن نامیده می شوند ولی در صورت عدم خونخواری، عدم جفتگیری و استفاده از مواد قندی جز پشه های اتوژن طبقه بندی می شوند.
پشه ها معمولا از طریق دمای بدن، دی اکسید کربن و بوی بدن متصاعد شده از حیوانات و انسان ها جذب میزبان خود می گردند. بر حسب اینکه از چه نوع میزبانی خونخواری می کنند به ۳ نوع پشه های آنتروپوفیل (انسان دوست)، زئوفیل (حیوان دوست) و اورنیتوفیل (با میزبانی پرندگان) تقسیم بندی می شوند.
پشه ها بر حسب انتخاب مکان (داخل/خارج اماکن) جهت خونخواری و همچنین مکان مناسب برای هضم خون و باروری (داخل/خارج اماکن) تقسیم بندی دیگری دارند که به شرح زیر می باشد:
- مکان خونخواری: می توانند اندوفاژ (پشه ها از میزبان های داخل اماکن خوخواری می کنند) یا اگزوفاژ (پشه ها از میزبان های خارج اماکن خوخواری می کنند) باشند.
مکان مناسب جهت هضم خون و باروری: می توانند اندوفیل (پشه ها بعد از خوخواری داخل اماکن را برای استراحت، هضم خون و باروری انتخاب می کنند) و اگزوفیل (پشه ها بعد از خوخواری خارج اماکن را برای استراحت، هضم خون و باروری انتخاب می کنند) باشند.
پشه آنوفل (Anopheles)
از خانواده کولیسیده و زیرخانواده ی آنوفلینه بوده و تقریبا ۴۰۰ گونه از آنها تا به حال شناسایی شده و بین ۵۰ الی ۶۰ گونه جز ناقلین بیماری معروف مالاریا مطرح هستند. همانطوری که گفته شد این گونه تخم های خود را به صورت تک تک در سطح آب گذاشته و زیستگاه لاروی آنها مکان های پوشیده از گیاهان و علف ها، آب های راکد داخل گودال ها و استخرها، آب های جمع شده در شالیزارها و رودخانه های کوچک دارای جریان آب کند می باشد. لارو گونه های آنوفل به صورت مماس و افقی با سطح آب قرار گرفته و شروع به تغذیه از مواد آلی داخل آب می کنند. بالغ پشه های آنوفل اصولا زمان غروب آفتاب تا طلوع خورشید را برای فعالیت خود انتخاب می کنند و البته در بین گونه های مختلف آنوفل زمان فعالیت خونخواری و خونخواری داخل یا خارج اماکن با همدیگر می تواند فرق داشته باشد.
اهمیت پزشکی پشه های آنوفل
مهمترین بیماری که توسط پشه های آنوفل منتقل می شود بیماری “مالاریا” هست که در قسمت های مختلف کشورمان توسط گونه های متنوعی از آنها منتقل می گردد. علاوه براین ناقل بیماری فیلاریازیس و تعدادی از بیماری های ویروسی (آنسفالیت ویروسی) نیز هستند.
بیماری مالاریا
توسط انگل تک یاخته ای بنام پلاسمودیوم (Plasmodium) ایجاد شده و توسط پشه ی آنوفل از فردی به فرد دیگر منتقل می شود. این انگل شامل چهار گونه خطرناک شامل:
- پلاسمودیوم فالسیپاروم (Plasmodium falciparum)
- پلاسمودیوم ویواکس (Plasmodium vivax)
- پلاسمودیوم مالاریه (Plasmodium malariae)
- پلاسمودیوم اووال (Plasmodium ovale)
به جز”پلاسمودیوم اووال” که مخصوص قسمت های غربی قاره آفریقاست، سه گونه دیگر انتشار جهانی داشته و در کشور ما نیز گزارش می شوند. موارد ابتلا به این بیماری در کشور ما به دلیل ورود افراد آلوده به انگل از کشورهای اطراف و مالاریاخیز و یا عود موارد قبلی به علت کم کاری در مبارزه و کنترل ناقلین بیماری و کم کاری در پایش افراد مبتلا می باشد. بیماری مالاریا در ابتدا در مناطق گرمسیری مخصوصا آفریقا انتشار بالایی داشت ولی بعدها پراکندگی جهانی پیدا کرده و در مناطق معتدل و نیمه گرمسیری هم به وفور گزارش می شود. بیماری مالاریا یک هفته بعد از گزش پشه ی آلوده به صورت علامتی و با علائمی شبیه بیماری آنفولانزا همراه با تب و لرز، تعریق بالا و سردردهای شبه میگرنی شروع می شود. شدت بیماری و نحوه تب کردن بسته به نوع انگل دارد، همزمان با شروع تب های نامنظم و دوره ای (تب هایی در فاصله ۲ روز یا ۳ روز)، انگل های پلاسمودیوم به گلبول های قرمز خون حمله کرده و باعث تخریب آنها می گردند که خونریزی، انسداد و آلودگی مویرگ های بافتی را در پی خواهد داشت. بزرگی کبد و طحال به علت درگیری بدن با عفونت های فرعی نیز جز علامت های تشخیصی مالاریا هست.
در بین چهار گونه، انگل “پلاسمودیوم فالسیپاروم“ شدیدترین و بدترین علائم را دارا بوده که خونریزی و انسداد مویرگ ها و آلوده شدن ناحیه مغزی با انگل پلاسمودیوم را به دنبال دارد و در صورت عدم درمان یا دیر متوجه شدن فرد مبتلا میتواند منجر به مرگ بیمار شود، به این حالت مالاریای مغزی اطلاق می شود.
ناقلین بیماری مالاریا در ایران
که بسته به محدوده ی جغرافیایی گونه های متفاوتی بوده و شامل:
- مناطق جنوبی ایران: پشه ی آنوفل استفنسی (Anopheles stephensi)، آنوفل دتالی (dthali)، آنوفل فلوویاتیلیس (An.fluviatilis) و آنوفل سوپرپیکتوس (An.superpictus).
- مناطق جنوب شرقی ایران: آنوفل کولسی فاسیس (culcifacies).
- مناطق شمالی ایران: آنوفل ماکولی پنیس (maculipennis).
- مناطق مرکزی ایران: آنوفل سوپرپیکتوس (superpictus) و آنوفل ساکاروی (An.sacharovi).
پشه کولکس (Culex)، پشه آئدس (Aedes) و مانسونیا (Mansonia)
از خانواده کولیسیده و زیرخانواده ی کولیسینه هستند. “پشه کولکس” که بیش از ۵۵۰ گونه از آن شناسایی شده و اصولا تخم هایشان را در دسته های ۵۰ الی ۱۰۰ تایی در سطح آب های تمیز مانده داخل حوضچه ها و ظروف مصرفی، آب های آلوده ی حاوی پسماندها، ظرف های زباله محتوی آب آلوده و آب های پشت سد ها و استخرها می گذارند و مهم ترین گونه آن کولکس کویین کوفاسیاتوس (Culex quinquefasciatus) که ناقل بیماری فیلاریازیس بانکروفتی است. پشه کولکس جز گونه هایی هست که در محیط های شهری به وفور دیده شده و داخل و خارج اماکن را برای خونخواری ترجیح می دهند. “پشه آئدس” انتشار جهانی داشته و حدودا ۱۰۰۰ گونه از آنها شناسایی شده است، این پشه ها از ناقلین مهم بیماری تب دنگی، تب زرد و… بوده که در قسمت تب دنگی از مطالب سایت به صورت کامل به سیکل زندگی و بیماری هایی که می تواند انتقال دهد اشاره شده است (*جهت اطلاعات بیشتر به مطالب عنوان شده در قسمت “تب دنگی” ارجاع شود). “پشه مانسونیا” که اکثرا مناطق گرمسیری دارای قسمت های آب خیز، برکه ها، مردابها و باطلاق ها را ترجیح می دهند، لاروهای این گونه معمولا زیر آب بوده و سیفون های تنفسی خود را به گیاهان آبزی وصل میکنند و هرگز سطح آب نمی آیند. این گونه ها تخم های خودشان را به صورت چسبیده و توده ای و در زیر گیاهان و علف های شناور در سطح آب می گذارند. بالغ پشه های مانسونی از ناقلین بیماری فیلاریازیس بروگیایی هستند. همانطور که در مطالب بالا عنوان شد گونه هایی از پشه کولکس و پشه مانسونیا از ناقلین مهم بیماری فیلاریازیس شهری هستند. بیماری فیلاریازیس در دو نوع فیلاریازیس بانکروفتی (عامل کرم نماتود ووشریا بانکروفتی) و فیلاریازیس بروگیایی (عامل کرم نماتود بروگیا مالائی و بروگیا تیموری) که کرم انگی با حمله به سیستم لنفاوی باعث ورم و التهاب در قسمت مختلفی از بدن مانند دست ها، پاها و اندام های تحتانی یا تناسلی می گردد. و ظاهر باد کرده و خیلی بد شکل به فرد مبتلا میدهند. سالانه میلیون ها نفر از موارد ابتلا به این بیماری گزارش می گردد و متاسفانه میلیون ها افراد در مکان های زندگی می کنند که احتمال مبتلا شدن آنها بسیار بالاست.
خانواده سیمولیده (Simulidae)
که به مگس های سیاه (Black fly) معروفند، حدود ۱۲۰۰ گونه از آنها شناسایی شده و در اکثر مناطق دنیا رویت می شوند. رنگ این پشه سیاه بوده و طول بالغ آنها حدود ۱ الی ۲ میلیمتر است. این گونه تخم های خود را در آب هایی با جریان تند و یا آب های سد گذاشته و پس از تفریخ تخم ها، لاروهای خارج شده به اشیا داخل آب، گیاهان و سنگ می چسبند و دوره شفیرگی هم به همین صورت چسبیده به اشیا داخل آب طی می شود. بالغ مگس های سیاه در خارج از اماکن و در حوالی آب های جریان دار خونخواری کرده و گزش دردناکی دارند. علاوه بر اینکه گزش آنها باعث آزار و اذیت می شود، می توانند به عنوان ناقل بیماری انکوسرکیازیس (کوری رودخانه ای) (عامل بیماری کرم انگلی انکوسرکا ولولوس) در کشورهای آمریکای مرکزی و جنوبی و قاره آفریقا باشند. مهم ترین ناقلین این بیماری پشه های سیمولیوم نیوه ای (Simulium neavei) در قاره آفریقا و گونه های از کمپلکس سیمولیوم دامنوزوم (Simulium damnosum) هستند. که مگس سیاه در اولین گزش خود میکروفیلر شماره ۱ را طی خونخواری از میزبان برداشت می کند، این میکروفیلر در بدن مگس سیاه دو بار پوست اندازی کرده و به میکروفیلر شماره ۳ و آلوده کننده تبدیل می شود. در گزش بعدی، میکروفیلر آلوده کننده با سوراخ کردن خرطوم مگس سیاه هی خونخواری از محل گزش وارد بدن میزبان جدید می شود. بیماری کوری رودخانه ای می تواند با ایجاد عفونت های ثانویه باعث کوری فرد مبتلا شده و با علائم دیگری مانند دمل ها و چرک های زیرپوستی حاوی کرم های انگلی و خارش های مکرر نیز همراه هست.
خانواده سایکودیده (Psychodidae)
پشه خاکی ها (Sand fly) جز کوچکترین دوبالان (Diptera) خونخوار بوده و از زیرخانواده فلبوتومینه (Phlebotominae) و سیکل زندگی آنها از تخم تا مرحله بلوغ بین ۱ الی ۲ ماه طول می کشد. سه جنس از این زیرخانواده شامل فلبوتوموس (phlebotomus)، لوتزومیا (Lutzomyia) و سرژونتومیا (Sergentomyia) جز ناقلین اصلی بیماری محسوب می شوند. پشه خاکی ها در زیستگاه های مختلفی یافت شده و تخم های خود را در خاک ها و قسمت های مرطوب درز و شکاف های دیوارهای گلی، لانه های پرندگان و جوندگان، محل پرورش طیور، محل نگهداری حیوانات اهلی (سگ، گاو و گوسفند) و دیگر قسمت ها می گذارند. لارو خارج شده از مواد آلی موجود در خاک تغذیه کرده و در دوران بلوغ از میزبان های نزدیک محل تخمریزی خودشان خونخواری می کنند. پشه خاکی ها اصولا مسافت کمی را برای پرواز طی می کنند و به همین دلیل گزش آنها نزدیکی مناطق تولیدمثل و تخمریزی آنها بیشتر می باشد. اصولا در اوایل صبح، غروب ها و طول شب فعال بوده و بیشتر در اماکن خارجی خونخواری و استراحت می کنند، با این حساب عده ای از آنها جهت خونخواری ممکن است داخل اماکن نیز وارد شوند. معمولا هنگام گزش به علت تشکیل حوضچه های خونی در محل گزش، پوست متورم شده و گزش دردناک، همراه با خارش های شدید و جا ماندن جای گزش تا مدت ها قابل تشخیص اند. پشه خاکی ها ناقل بیماریهای مختلفی مانند لیشمانیازیس، بیماری باکتریایی کاریون (Oroya fever- عامل باکتری بارتونلا باسیلی فورمیس- ناقل پشه خاکی لوتزومیا وروکاروم)، بیماری ویروسی تب پاپاتاسی (تب سه روزه- ناقل پشه خاکی فلبوتوموس پاپاتاسی) و همچنین باعث واکنش های پوستی خیلی شدید در اثر گزش بنام هارارا (Harara) می شوند.
